Minigrammatikk

Av Jardar Eggesbø Abrahamsen

[Klikk her for ordbok]

Alfabetet

a   b   c   ĉ   d   e   f   g   ĝ   h   ĥ   i   j   ĵ 
k   l   m   n   o   p   r   s   ŝ   t   u   ŭ   v   z

Alle bokstavene uttales som på norsk, med unntak av følgende, som uttales slik:

bokstaven:	uttales som:	i ordet:	For deg som kan lydskrift (IPA):
c	ts	satsen	[t͡s]
ĉ	tsj	ritsj	[t͡ʃ]
ĝ	g	gin (engelsk)	[d͡ʒ]
ĥ	ch	ach (tysk)	[x]
ĵ	s (stemt sj)	pleasure (engelsk)	[ʒ]
o	å	åpen	[o]
ŝ	sj	sjø	[ʃ]
u	o	skog	[u]
z	s (stemt s)	busy (engelsk)	[z]
aŭ	ou	house (engelsk)	[aw]
eŭ	Eu	Europa	[ew]

Hvert ord uttales som det skrives. Trykket faller alltid på nest siste stavelse: vojo ‘vei’, kantado 'synging', interparolo 'samtale'.

Bokstavene ŭ og j regnes som konsonanter. Diftongene aŭ, eŭ, aj, ej, uj har derfor bare én vokal, og trykket blir som følger: ankaŭ 'også', bonaj 'gode', ĉiuj 'alle'. Vokaler ved siden av hverandre uttales separat: nei 'å nekte, å si nei' uttales ne-i, praavo 'oldefar' uttales pra-avo, osv.

De grammatiske endingene -o, -a, -e

Substantiver ender på -o.
Adjektiver ender på -a.
Adverb ender på -e.

Det finnes ingen ubestemt artikkel, bare en bestemt artikkel, la, som ikke bøyes. Den heter altså la både i entall og flertall, og både som subjekt og som objekt. Grammatisk kjønn finnes ikke.

 

patro	far, en far
la patro	faren
patra	faderlig (adj.: li estas patra 'han er faderlig')
patre	faderlig (adv.: li parolas patre 'han snakker faderlig')
feliĉo	hell, lykke
feliĉa	heldig, lykkelig
feliĉe	heldigvis

 

Flertall: -j

Flertall av substantiver og adjektiver dannes ved å tilføye -j: patroj 'fedre', bona patro 'en god far', bonaj patroj 'gode fedre'.

Objektsformen: -n

På norsk heter det f.eks. jeg ser deg, og du ser meg. Formene jeg og du er subjektsformer, mens formene meg og deg er objektsformer. (Et annet navn på subjektsform er nominativ, og et annet navn på objektsform er akkusativ.) På esperanto får både pronomener (som «jeg, du»), adjektiver og substantiver en -n etter seg når de står som objekt:

mi amas vin	jeg elsker deg
vi amas min	du elsker meg
la granda viro ŝatas la malgrandan hundon	den store mannen liker den vesle hunden
la malgranda hundo mordas la grandan viron	den vesle hunden biter den store mannen
la hundo mordas la grandajn virojn	hunden biter de store mennene

Gradbøying av adjektiver

Komparativ dannes med ordet pli 'mer', og superlativ med plej 'mest': la hundo estas pli granda ol la viro 'hunden er større enn mannen', la alko estas plej granda 'elgen er størst'.

Verb

Det finnes tre tider:

presens (nåtid): -as
preteritum (fortid): -is
futurum (framtid): -os

I tillegg finnes infinitiv, imperativ (bydeform) og kondisjonalis (hypotetisk form). Unntak og sterke verb finnes ikke.

skribi	å skrive
la viro skribas	mannen skriver
la viro skribis	mannen skrev
la viro skribos	mannen kommer til å skrive
la viro skribus (se...)	mannen ville ha skrevet (hvis...)
skribu!	skriv!

Verb: partisipper

Partisippene ender på -a, og er formelt sett adjektiver. Det finnes tre aktive partisipper og tre passive partisipper:

presens partisipp, aktiv	-anta	skribanta viro	en skrivende mann
preteritum partisipp, aktiv	-inta	skribinta viro	en mann som har skrevet
futurum partisipp, aktiv	-onta	skribonta viro	en mann som kommer til å skrive
presens partisipp, passiv	-ata	skribata letero	et brev som blir skrevet
preteritum partisipp, passiv	-ita	skribita letero	et brev som er blitt skrevet
futurum partisipp, passiv	-ota	skribota letero	et brev som kommer til å bli skrevet

Partisippene kan omdannes til substantiver ved å skifte -a ut med -o. Da betegner de personer. En skribanta persono 'skrivende person' er altså gjerne en skribanto 'en skriver, en skrivende'. En elskende er en amanto, og en elsket er en amato.

Ordlaging: for- og etterstavelser

På norsk kan man være både «heldig» og «uheldig». Forskjellen mellom disse to ordene er at det andre ordet har en forstavelse u- som snur betydningen opp-ned. Fra adjektivet «dum» kan man også avlede substantvet «dumming». På esperanto finnes det også slike for- og etterstavelser, men mange flere enn på norsk. Kan du ett ord og en del for- og etterstavelser, kan du lage mange nye ord av det tilgjengelige materialet.

Her er noen eksempler på hvordan vi kan bygge ut ord som arbo 'et tre' og varma 'varm' ved hjelp av bare noen få av disse for- og etterstavelsene, nemlig mal- 'u-, motsatt', -ar 'ansamling', -eg 'stor, kjempe-' og -et 'liten'. (Den siste kjenner vi forresten fra norsk også: «lampett» er en liten lampe.)

arbo	et tre
arbaro	en skog
arbeto	et lite tre
arbego	et kjempetre
arbarego	en kjempeskog
arbegaro	en skog av kjempetrær
varma	varm
varmega	kjempevarm
varmeta	lunken
malvarma	kald
malvarmega	kjempekald

Og selvfølgelig: varma betyr 'varm', varmo betyr 'en varme'. På denne måten blir ordpuggingen betraktelig redusert.

Tabellord

En gruppe av ord som er spesielt lett å lære, er de såkalte tabellordene. Alle spørrende ord bekynner på ki-, alle påpekende ord begynner på ti-, osv. Alle slike ord som handler om steder, ender på -e, alle som handler om tidspunkt, ender på -am, osv.

	spørrende og relativ: ki-	påpekende: ti-	altomfattende: ĉi-	ubestemt: i-	nektende: neni-
-o begrep, ting, sak, forhold (substantivisk)	kio hva; (det/noe) som	tio det, den ting, det der	ĉio alt	io noe, en ting	nenio ingenting, ikke noe
-a egenskap, slag(s)	kia hvordan, hvaslags; (en sådan) som	tia (en) sådan, den slags	ĉia allslags	ia en slags	nenia ingenslags
-u bestemt ting eller person	kiu hvilken, hvem; (den) som	tiu den der, han der, hun der	ĉiu all, enhver	iu noen	neniu ingen
-es eier	kies hvis, hvem sin; hvis, som...til	ties dens, han der sin, hun der sin	ĉies alles	ies noens	nenies ingens
-el måte (adverb)	kiel hvorledes; (slik, således) som	tiel således, slik, så	ĉiel på alle måter	iel på en (eller annen) måte	neniel på ingen måte
-e sted	kie hvor; der hvor	tie der	ĉie overalt	ie et (eller annet) sted	nenie ingensteds
-am tid	kiam når; da/når	tiam da, den gangen	ĉiam alltid	iam en gang, noen gang	neniam aldri
-om mengde, antall, grad	kiom hvor mye, hvor mange; (så mye) som	tiom så mye, så mange, like så mye	ĉiom alt sammen	iom noe, litt	neniom ikke noe
-al årsak, grunn, hensikt	kial hvorfor	tial derfor	ĉial av alle grunner	ial av en eller annen grunn	nenial ikke for noe, uten grunn

Tiu betyr 'den der', og i flertall blir det tiuj 'de der'. Ĉiu betyr 'all, enhver', ĉiuj betyr 'alle'. Ordene på ti- er påpekende, og ved å legge til ĉi like før eller like etter bringer man nærhet inn i bildet: Tiu betyr 'den der', ĉi tiu eller tiu ĉi betyr 'denne'. Tie betyr 'der', ĉi tie eller tie ĉi betyr 'her'.

Kio estas tio?	Hva er det der?
La hundo ĉiam mordas tiajn virojn.	Hunden biter alltid slike menn.
La viro/hundo kiu mordas.	Mannen/hunden som biter.
Kial la hundo mordis?	Hvorfor bet hunden?
La hundo estas tie, la viro estas ĉi tie.	Hunden er der, mannen er her.
Ĉi tiu viro ne ŝatas tiun hundon.	Denne mannen liker ikke den hunden.

Spørsmål

Ja/nei-spørsmål blir laget ved å hekte på ordet ĉu helt til venstre:

La hundo mordis la viron. = Hunden beit mannen.
Ĉu la hundo mordis la viron? = Beit hunden mannen?

Jes! = Ja!
Ne! = Nei!