Av Jardar Eggesbø Abrahamsen
Alfabetet
a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ
k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z
Alle bokstavene uttales som på norsk, med unntak av følgende, som uttales slik:
| bokstaven: | uttales som: | i ordet: |
For deg som kan |
| c | ts | satsen | [t͡s] |
| ĉ | tsj | ritsj | [t͡ʃ] |
| ĝ | g | gin (engelsk) | [d͡ʒ] |
| ĥ | ch | ach (tysk) | [x] |
| ĵ | s (stemt sj) | pleasure (engelsk) | [ʒ] |
| o | å | åpen | [o] |
| ŝ | sj | sjø | [ʃ] |
| u | o | skog | [u] |
| z | s (stemt s) | busy (engelsk) | [z] |
| aŭ | ou | house (engelsk) | [aw] |
| eŭ | Eu | Europa | [ew] |
Hvert ord uttales som det skrives. Trykket faller alltid på nest siste stavelse: vojo ‘vei’, kantado 'synging', interparolo 'samtale'.
Bokstavene ŭ og j regnes som konsonanter. Diftongene aŭ, eŭ, aj, ej, uj har derfor bare én vokal, og trykket blir som følger: ankaŭ 'også', bonaj 'gode', ĉiuj 'alle'. Vokaler ved siden av hverandre uttales separat: nei 'å nekte, å si nei' uttales ne-i, praavo 'oldefar' uttales pra-avo, osv.
Substantiver ender på -o.
Adjektiver ender på -a.
Adverb ender på -e.
Det finnes ingen ubestemt artikkel, bare en bestemt artikkel, la, som ikke bøyes. Den heter altså la både i entall og flertall, og både som subjekt og som objekt. Grammatisk kjønn finnes ikke.
| patro | far, en far |
| la patro | faren |
| patra | faderlig (adj.: li estas patra 'han er faderlig') |
| patre | faderlig (adv.: li parolas patre 'han snakker faderlig') |
| feliĉo | hell, lykke |
| feliĉa | heldig, lykkelig |
| feliĉe | heldigvis |
Flertall av substantiver og adjektiver dannes ved å tilføye -j: patroj 'fedre', bona patro 'en god far', bonaj patroj 'gode fedre'.
På norsk heter det f.eks. jeg ser deg, og du ser meg. Formene jeg og du er subjektsformer, mens formene meg og deg er objektsformer. (Et annet navn på subjektsform er nominativ, og et annet navn på objektsform er akkusativ.) På esperanto får både pronomener (som «jeg, du»), adjektiver og substantiver en -n etter seg når de står som objekt:
| mi amas vin | jeg elsker deg |
| vi amas min | du elsker meg |
| la granda viro ŝatas la malgrandan hundon | den store mannen liker den vesle hunden |
| la malgranda hundo mordas la grandan viron | den vesle hunden biter den store mannen |
| la hundo mordas la grandajn virojn | hunden biter de store mennene |
Komparativ dannes med ordet pli 'mer', og superlativ med plej 'mest': la hundo estas pli granda ol la viro 'hunden er større enn mannen', la alko estas plej granda 'elgen er størst'.
Det finnes tre tider:
presens (nåtid): -as
preteritum (fortid): -is
futurum (framtid): -os
I tillegg finnes infinitiv, imperativ (bydeform) og kondisjonalis (hypotetisk form). Unntak og sterke verb finnes ikke.
| skribi | å skrive |
| la viro skribas | mannen skriver |
| la viro skribis | mannen skrev |
| la viro skribos | mannen kommer til å skrive |
| la viro skribus (se...) | mannen ville ha skrevet (hvis...) |
| skribu! | skriv! |
Partisippene ender på -a, og er formelt sett adjektiver. Det finnes tre aktive partisipper og tre passive partisipper:
| presens partisipp, aktiv |
-anta | skribanta viro | en skrivende mann |
| preteritum partisipp, aktiv |
-inta | skribinta viro | en mann som har skrevet |
| futurum partisipp, aktiv |
-onta | skribonta viro | en mann som kommer til å skrive |
| presens partisipp, passiv |
-ata | skribata letero | et brev som blir skrevet |
| preteritum partisipp, passiv |
-ita | skribita letero | et brev som er blitt skrevet |
| futurum partisipp, passiv |
-ota | skribota letero | et brev som kommer til å bli skrevet |
Partisippene kan omdannes til substantiver ved å skifte -a ut med -o. Da betegner de personer. En skribanta persono 'skrivende person' er altså gjerne en skribanto 'en skriver, en skrivende'. En elskende er en amanto, og en elsket er en amato.
På norsk kan man være både «heldig» og «uheldig». Forskjellen mellom disse to ordene er at det andre ordet har en forstavelse u- som snur betydningen opp-ned. Fra adjektivet «dum» kan man også avlede substantvet «dumming». På esperanto finnes det også slike for- og etterstavelser, men mange flere enn på norsk. Kan du ett ord og en del for- og etterstavelser, kan du lage mange nye ord av det tilgjengelige materialet.
Her er noen eksempler på hvordan vi kan bygge ut ord som arbo 'et tre' og varma 'varm' ved hjelp av bare noen få av disse for- og etterstavelsene, nemlig mal- 'u-, motsatt', -ar 'ansamling', -eg 'stor, kjempe-' og -et 'liten'. (Den siste kjenner vi forresten fra norsk også: «lampett» er en liten lampe.)
| arbo | et tre |
| arbaro | en skog |
| arbeto | et lite tre |
| arbego | et kjempetre |
| arbarego | en kjempeskog |
| arbegaro | en skog av kjempetrær |
| varma | varm |
| varmega | kjempevarm |
| varmeta | lunken |
| malvarma | kald |
| malvarmega | kjempekald |
Og selvfølgelig: varma betyr 'varm', varmo betyr 'en varme'. På denne måten blir ordpuggingen betraktelig redusert.
En gruppe av ord som er spesielt lett å lære, er de såkalte tabellordene. Alle spørrende ord bekynner på ki-, alle påpekende ord begynner på ti-, osv. Alle slike ord som handler om steder, ender på -e, alle som handler om tidspunkt, ender på -am, osv.
| spørrende og relativ: ki- |
påpekende: ti- |
altomfattende: ĉi- |
ubestemt: i- |
nektende: neni- |
|
| -o begrep, ting, sak, forhold (substantivisk) |
kio hva; (det/noe) som |
tio det, den ting, det der |
ĉio alt |
io noe, en ting |
nenio ingenting, ikke noe |
| -a egenskap, slag(s) |
kia hvordan, hvaslags; (en sådan) som |
tia (en) sådan, den slags |
ĉia allslags |
ia en slags |
nenia ingenslags |
| -u bestemt ting eller person |
kiu hvilken, hvem; (den) som |
tiu den der, han der, hun der |
ĉiu all, enhver |
iu noen |
neniu ingen |
| -es eier |
kies hvis, hvem sin; hvis, som...til |
ties dens, han der sin, hun der sin |
ĉies alles |
ies noens |
nenies ingens |
| -el måte (adverb) |
kiel hvorledes; (slik, således) som |
tiel således, slik, så |
ĉiel på alle måter |
iel på en (eller annen) måte |
neniel på ingen måte |
| -e sted |
kie hvor; der hvor |
tie der |
ĉie overalt |
ie et (eller annet) sted |
nenie ingensteds |
| -am tid |
kiam når; da/når |
tiam da, den gangen |
ĉiam alltid |
iam en gang, noen gang |
neniam aldri |
| -om mengde, antall, grad |
kiom hvor mye, hvor mange; (så mye) som |
tiom så mye, så mange, like så mye |
ĉiom alt sammen |
iom noe, litt |
neniom ikke noe |
| -al årsak, grunn, hensikt |
kial hvorfor |
tial derfor |
ĉial av alle grunner |
ial av en eller annen grunn |
nenial ikke for noe, uten grunn |
Tiu betyr 'den der', og i flertall blir det tiuj 'de der'. Ĉiu betyr 'all, enhver', ĉiuj betyr 'alle'. Ordene på ti- er påpekende, og ved å legge til ĉi like før eller like etter bringer man nærhet inn i bildet: Tiu betyr 'den der', ĉi tiu eller tiu ĉi betyr 'denne'. Tie betyr 'der', ĉi tie eller tie ĉi betyr 'her'.
| Kio estas tio? | Hva er det der? |
| La hundo ĉiam mordas tiajn virojn. | Hunden biter alltid slike menn. |
| La viro/hundo kiu mordas. | Mannen/hunden som biter. |
| Kial la hundo mordis? | Hvorfor bet hunden? |
| La hundo estas tie, la viro estas ĉi tie. | Hunden er der, mannen er her. |
| Ĉi tiu viro ne ŝatas tiun hundon. | Denne mannen liker ikke den hunden. |
Ja/nei-spørsmål blir laget ved å hekte på ordet ĉu helt til venstre:
La hundo mordis la viron. = Hunden beit mannen.
Ĉu la hundo mordis la viron? = Beit hunden mannen?
Jes! = Ja!
Ne! = Nei!